1914-1984, Argentina
AXOLOTL
Hubo un tiempo en que yo pensaba mucho en los axolotl. Iba a verlos al acuario del Jardín des Plantes y me quedaba horas mirándolos, observando su inmovilidad, sus oscuros movimientos. Ahora soy un axolotl.
El azar me llevó hasta ellos una mañana de primavera en que París abría su cola de pavo real después de la lenta invernada. Bajé por el bulevar de Port Royal, tomé St. Marcel y L’Hôpital, vi los verdes entre tanto gris y me acordé de los leones. Era amigo de los leones y las panteras, pero nunca había entrado en el húmedo y oscuro edificio de los acuarios. Dejé mi bicicleta contra las rejas y fui a ver los tulipanes. Los leones estaban feos y tristes y mi pantera dormía. Opté por los acuarios, soslayé peces vulgares hasta dar inesperadamente con los axolotl. Me quedé una hora mirándolos, y salí incapaz de otra cosa.
En la biblioteca Saint-Geneviève consulté un diccionario y supe que los axolotl son formas larvales, provistas de branquias, de una especie de batracios del género amblistoma. Que eran mexicanos lo sabía ya por ellos mismos, por sus pequeños rostros rosados aztecas y el cartel en lo alto del acuario. Leí que se han encontrado ejemplares en África capaces de vivir en tierra durante los períodos de sequía, y que continúan su vida en el agua al llegar la estación de las lluvias. Encontré su nombre español, ajolote, la mención de que son comestibles y que su aceite se usaba (se diría que no se usa más) como el de hígado de bacalao.
No quise consultar obras especializadas, pero volví al día siguiente al Jardin des Plantes. Empecé a ir todas las mañanas, a veces de mañana y de tarde. El guardián de los acuarios sonreía perplejo al recibir el billete. Me apoyaba en la barra de hierro que bordea los acuarios y me ponía a mirarlos. No hay nada de extraño en esto porque desde un primer momento comprendí que estábamos vinculados, que algo infinitamente perdido y distante seguía sin embargo uniéndonos. Me había bastado detenerme aquella primera mañana ante el cristal donde unas burbujas corrían en el agua. Los axolotl se amontonaban en el mezquino y angosto (sólo yo puedo saber cuán angosto y mezquino) piso de piedra y musgo del acuario. Había nueve ejemplares y la mayoría apoyaba la cabeza contra el cristal, mirando con sus ojos de oro a los que se acercaban. Turbado, casi avergonzado, sentí como una impudicia asomarme a esas figuras silenciosas e inmóviles aglomeradas en el fondo del acuario. Aislé mentalmente una situada a la derecha y algo separada de las otras para estudiarla mejor. Vi un cuerpecito rosado y como translúcido (pensé en las estatuillas chinas de cristal lechoso), semejante a un pequeño lagarto de quince centímetros, terminado en una cola de pez de una delicadeza extraordinaria, la parte más sensible de nuestro cuerpo. Por el lomo le corría una aleta transparente que se fusionaba con la cola, pero lo que me obsesionó fueron las patas, de una finura sutilísima, acabadas en menudos dedos, en uñas minuciosamente humanas. Y entonces descubrí sus ojos, su cara, dos orificios como cabezas de alfiler, enteramente de un oro transparente carentes de toda vida pero mirando, dejándose penetrar por mi mirada que parecía pasar a través del punto áureo y perderse en un diáfano misterio interior. Un delgadísimo halo negro rodeaba el ojo y los inscribía en la carne rosa, en la piedra rosa de la cabeza vagamente triangular pero con lados curvos e irregulares, que le daban una total semejanza con una estatuilla corroída por el tiempo. La boca estaba disimulada por el plano triangular de la cara, sólo de perfil se adivinaba su tamaño considerable; de frente una fina hendedura rasgaba apenas la piedra sin vida. A ambos lados de la cabeza, donde hubieran debido estar las orejas, le crecían tres ramitas rojas como de coral, una excrescencia vegetal, las branquias supongo. Y era lo único vivo en él, cada diez o quince segundos las ramitas se enderezaban rígidamente y volvían a bajarse. A veces una pata se movía apenas, yo veía los diminutos dedos posándose con suavidad en el musgo. Es que no nos gusta movernos mucho, y el acuario es tan mezquino; apenas avanzamos un poco nos damos con la cola o la cabeza de otro de nosotros; surgen dificultades, peleas, fatiga. El tiempo se siente menos si nos estamos quietos.
Fue su quietud la que me hizo inclinarme fascinado la primera vez que vi a los axolotl. Oscuramente me pareció comprender su voluntad secreta, abolir el espacio y el tiempo con una inmovilidad indiferente. Después supe mejor, la contracción de las branquias, el tanteo de las finas patas en las piedras, la repentina natación (algunos de ellos nadan con la simple ondulación del cuerpo) me probó que eran capaz de evadirse de ese sopor mineral en el que pasaban horas enteras. Sus ojos sobre todo me obsesionaban. Al lado de ellos en los restantes acuarios, diversos peces me mostraban la simple estupidez de sus hermosos ojos semejantes a los nuestros. Los ojos de los axolotl me decían de la presencia de una vida diferente, de otra manera de mirar. Pegando mi cara al vidrio (a veces el guardián tosía inquieto) buscaba ver mejor los diminutos puntos áureos, esa entrada al mundo infinitamente lento y remoto de las criaturas rosadas. Era inútil golpear con el dedo en el cristal, delante de sus caras no se advertía la menor reacción. Los ojos de oro seguían ardiendo con su dulce, terrible luz; seguían mirándome desde una profundidad insondable que me daba vértigo.
Y sin embargo estaban cerca. Lo supe antes de esto, antes de ser un axolotl. Lo supe el día en que me acerqué a ellos por primera vez. Los rasgos antropomórficos de un mono revelan, al revés de lo que cree la mayoría, la distancia que va de ellos a nosotros. La absoluta falta de semejanza de los axolotl con el ser humano me probó que mi reconocimiento era válido, que no me apoyaba en analogías fáciles. Sólo las manecitas… Pero una lagartija tiene también manos así, y en nada se nos parece. Yo creo que era la cabeza de los axolotl, esa forma triangular rosada con los ojitos de oro. Eso miraba y sabía. Eso reclamaba. No eran animales.
Parecía fácil, casi obvio, caer en la mitología. Empecé viendo en los axolotl una metamorfosis que no conseguía anular una misteriosa humanidad. Los imaginé conscientes, esclavos de su cuerpo, infinitamente condenados a un silencio abisal, a una reflexión desesperada. Su mirada ciega, el diminuto disco de oro inexpresivo y sin embargo terriblemente lúcido, me penetraba como un mensaje: «Sálvanos, sálvanos». Me sorprendía musitando palabras de consuelo, transmitiendo pueriles esperanzas. Ellos seguían mirándome inmóviles; de pronto las ramillas rosadas de las branquias se enderezaban. En ese instante yo sentía como un dolor sordo; tal vez me veían, captaban mi esfuerzo por penetrar en lo impenetrable de sus vidas. No eran seres humanos, pero en ningún animal había encontrado una relación tan profunda conmigo. Los axolotl eran como testigos de algo, y a veces como horribles jueces. Me sentía innoble frente a ellos, había una pureza tan espantosa en esos ojos transparentes. Eran larvas, pero larva quiere decir máscara y también fantasma. Detrás de esas caras aztecas inexpresivas y sin embargo de una crueldad implacable, ¿qué imagen esperaba su hora?
Les temía. Creo que de no haber sentido la proximidad de otros visitantes y del guardián, no me hubiese atrevido a quedarme solo con ellos. «Usted se los come con los ojos», me decía riendo el guardián, que debía suponerme un poco desequilibrado. No se daba cuenta de que eran ellos los que me devoraban lentamente por los ojos en un canibalismo de oro. Lejos del acuario no hacía mas que pensar en ellos, era como si me influyeran a distancia. Llegué a ir todos los días, y de noche los imaginaba inmóviles en la oscuridad, adelantando lentamente una mano que de pronto encontraba la de otro. Acaso sus ojos veían en plena noche, y el día continuaba para ellos indefinidamente. Los ojos de los axolotl no tienen párpados.
Ahora sé que no hubo nada de extraño, que eso tenía que ocurrir. Cada mañana al inclinarme sobre el acuario el reconocimiento era mayor. Sufrían, cada fibra de mi cuerpo alcanzaba ese sufrimiento amordazado, esa tortura rígida en el fondo del agua. Espiaban algo, un remoto señorío aniquilado, un tiempo de libertad en que el mundo había sido de los axolotl. No era posible que una expresión tan terrible que alcanzaba a vencer la inexpresividad forzada de sus rostros de piedra, no portara un mensaje de dolor, la prueba de esa condena eterna, de ese infierno líquido que padecían. Inútilmente quería probarme que mi propia sensibilidad proyectaba en los axolotl una conciencia inexistente. Ellos y yo sabíamos. Por eso no hubo nada de extraño en lo que ocurrió. Mi cara estaba pegada al vidrio del acuario, mis ojos trataban una vez mas de penetrar el misterio de esos ojos de oro sin iris y sin pupila. Veía de muy cerca la cara de una axolotl inmóvil junto al vidrio. Sin transición, sin sorpresa, vi mi cara contra el vidrio, en vez del axolotl vi mi cara contra el vidrio, la vi fuera del acuario, la vi del otro lado del vidrio. Entonces mi cara se apartó y yo comprendí.
Sólo una cosa era extraña: seguir pensando como antes, saber. Darme cuenta de eso fue en el primer momento como el horror del enterrado vivo que despierta a su destino. Afuera mi cara volvía a acercarse al vidrio, veía mi boca de labios apretados por el esfuerzo de comprender a los axolotl. Yo era un axolotl y sabía ahora instantáneamente que ninguna comprensión era posible. Él estaba fuera del acuario, su pensamiento era un pensamiento fuera del acuario. Conociéndolo, siendo él mismo, yo era un axolotl y estaba en mi mundo. El horror venía -lo supe en el mismo momento- de creerme prisionero en un cuerpo de axolotl, transmigrado a él con mi pensamiento de hombre, enterrado vivo en un axolotl, condenado a moverme lúcidamente entre criaturas insensibles. Pero aquello cesó cuando una pata vino a rozarme la cara, cuando moviéndome apenas a un lado vi a un axolotl junto a mí que me miraba, y supe que también él sabía, sin comunicación posible pero tan claramente. O yo estaba también en él, o todos nosotros pensábamos como un hombre, incapaces de expresión, limitados al resplandor dorado de nuestros ojos que miraban la cara del hombre pegada al acuario.
Él volvió muchas veces, pero viene menos ahora. Pasa semanas sin asomarse. Ayer lo vi, me miró largo rato y se fue bruscamente. Me pareció que no se interesaba tanto por nosotros, que obedecía a una costumbre. Como lo único que hago es pensar, pude pensar mucho en él. Se me ocurre que al principio continuamos comunicados, que él se sentía más que nunca unido al misterio que lo obsesionaba. Pero los puentes están cortados entre él y yo porque lo que era su obsesión es ahora un axolotl, ajeno a su vida de hombre. Creo que al principio yo era capaz de volver en cierto modo a él -ah, sólo en cierto modo-, y mantener alerta su deseo de conocernos mejor. Ahora soy definitivamente un axolotl, y si pienso como un hombre es sólo porque todo axolotl piensa como un hombre dentro de su imagen de piedra rosa. Me parece que de todo esto alcancé a comunicarle algo en los primeros días, cuando yo era todavía él. Y en esta soledad final, a la que él ya no vuelve, me consuela pensar que acaso va a escribir sobre nosotros, creyendo imaginar un cuento va a escribir todo esto sobre los axolotl.
Imagen de Ola Gardysiak (@cyjanoczule)
Tłum. Zofia Chądzyńska
AKSOLOTL
Był czas, kiedy dużo myślałem o aksolotlach. Chodziłem je oglądać do akwarium w Jardin des Plantes i spędzałem całe godziny na przyglądaniu się im, obserwowaniu ich bezruchu, ich tajemniczych drgnień. A teraz sam jestem aksolotlem.
Przypadek zawiódł mnie do nich pewnego wiosennego ranka, gdy po długiej zimie Paryż rozpościerał swój pawi ogon. Przeszedłem bulwar Port-Royal, bulwar Saint-Marcel, bulwar Hópital, ujrzałem wśród powszechnej szarości pierwszą zieleń i przypomniałem sobie o lwach. Byłem wielkim przyjacielem panter i lwów, lecz dotychczas nigdy jeszcze nie zdarzyło mi się wniknąć w wilgotny, mroczny świat akwariów. Oparłem rower o kraty i poszedłem oglądać tulipany. Lwy były brzydkie i smutne, a moja pantera spala. Zdecydowałem się więc obejrzeć akwaria i rzuciwszy obojętnym okiem na ryby, trafiłem do aksolotlów. Przyglądałem się im godzinę, po czym odszedłem, niezdolny już do myślenia o czymkolwiek innym.
W bibliotece Sainte-Geneviéve zajrzałem do encyklopedii i dowiedziałem się, że aksolotle są neotenicznymi, posiadającymi skrzela larwami płazów ogoniastych z rodzaju amblistoma. Ze pochodzą z Meksyku, poznałem od razu — wystarczyło spojrzeć na ich małe azteckie twarze. Przeczytałem, że w Afryce znajdowano egzemplarze zdolne do życia poza wodą w okresach suszy, potem w sezonie deszczowym, podejmujące swą normalną egzystencję. Podawano ich hiszpańską nazwę, ajolote — wzmiankowano, że są jadalne i że w swoim czasie (tak jakby już tego zaniechano) z ich tłuszczu wyrabiano coś w rodzaju tranu.
Nie miałem zamiaru studiować dzieł specjalistycznych, lecz następnego dnia powróciłem do Jardin des Plantes. Przyzwyczaiłem się chodzić tam co rano, a nawet z rana i wieczorem. Odbierając mój bilet dozorca dziwnie się uśmiechał. Opierałem się o żelazną barierę, która otaczała akwarium i patrzyłem na aksolotle. Nie było w tym nic dziwnego; od pierwszej chwili czułem, że coś mnie z nimi wiąże, coś nieskończenie odległego i zapomnianego, co jednak wciąż jeszcze nas łączyło — wystarczyło raz zatrzymać się przed tym akwarium, w którym bulgotały pęcherzyki powietrza. Aksolotle tłoczyły się na ciasnym i nędznym (nikt nie wie lepiej mnie, jak dalece ciasne jest ono i nędzne) dnie kamienia i mchu. Było ich dziewięć; większość z nich przytykała głowy do szyby i wpatrywała się w nadchodzących oczami ze złota. Zmieszany, prawie zawstydzony, uznałem, że jest jakiś bezwstyd w pochylaniu się nad tymi milczącymi, nieruchomymi sylwetkami stłoczonymi na dnie akwarium. W myślach wybrałem jednego, który znajdował się trochę na uboczu po prawej stronie, żeby móc go lepiej obserwować. Zobaczyłem różowe przezroczyste ciało (przyszły mi na myśl chińskie statuetki z mlecznego szkła), przypominające małą, piętnastocentymetrową jaszczurkę, zakończone rybim ogonem o niezwykłej wprost delikatności — jest to najwrażliwsza część naszego ciała. Na jego plecach przezroczysta płetwa łączyła się z ogonem, ale najbardziej zafascynowały mnie łapki o miniaturowych, zakończonych paznokciami paluszkach, łapki zdecydowanie człowiecze, mimo że nie mające formy ludzkiej ręki — jakże jednak mógłbym nie poznać, że były ludzkie? Wtedy to odkryłem ich oczy, ich twarz, twarz bez wyrazu, charakterystyczną z powodu tych właśnie oczu — dwóch otworów wielkości główek od szpilki, całych z przezroczystego złota, bez życia, a jednak patrzących, pozwalających memu wzrokowi przenikać poprzez złoty punkcik w głąb, zatapiać się w ich przejrzystej tajemnicy. Wąziuteńka czarna aureola otaczała oko, wrysowując je w różowe ciało, w różową skamielinę trójkątnej głowy o opływowych, nieregularnych konturach, które sprawiały, że przypominała nadgryziony zębem czasu posążek. W trójkątnym kształcie głowy pyszczek niknął jakoś i tylko z profilu można było zauważyć, że był duży; z przodu wyglądał jak ledwie widoczne pęknięcie, jak rysa na alabastrze. Po obu stronach głowy, w miejscu uszu, sterczały maleńkie czerwone gałązki jakby z koralu, narośl roślinna, chyba skrzela. One jedyne w tym organizmie zdawały się żyć; w dwudziestosekundowych odstępach wznosiły się, sztywniały, po czym opadały z powrotem. Czasami jedna z łapek lekko drgała i widziałem, jak miniaturowe paluszki łagodnie opadają na mech. Bo w gruncie rzeczy my nie bardzo lubimy się ruszać — akwarium jest takie ciasne; przy najmniejszym poruszeniu potrącamy głową o czyjś ogon; wynikają z tego nieporozumienia, spory, zmęczenie. W bezruchu mniej odczuwa się upływanie czasu.
To ich nieruchomość sprawiła, że zafascynowany pochyliłem się nad nimi, kiedy ujrzałem je po raz pierwszy. Wydało mi się, że niejasno odczuwam ich tajemne pragnienie; unicestwić czas i przestrzeń poprzez bezruch pełen obojętności. Później nauczyłem się lepiej je rozróżniać; ich kurczące się skrzela, delikatne, błądzące po kamieniach łapki, nagłe ucieczki (pływają falując całym ciałem) przekonały mnie, że są zdolne wymknąć się z tego skamieniałego otępienia, w którym trwają godzinami. Szczególnie prześladowały mnie ich oczy. Nie opodal, w innych akwariach, ryby ukazywały mi głupkowatą naiwność swoich pięknych, podobnych do naszych oczu. Oczy aksolotli mówiły o istnieniu jakiegoś innego życia, innego sposobu patrzenia. Przyklejałem twarz do szyby (zaniepokojony dozorca pokasływał od czasu do czasu), ażeby lepiej widzieć maleńkie złote punkciki, ów wylot na nieskończenie powolny, nieskończenie daleki świat różowych stworzeń. Nie było po co stukać palcem w szybę tuż koło ich nosa -— nigdy ani cienia reakcji. Oczy ze złota płonęły nadal swym słodkim i upiornym światłem, nadal spoglądały na mnie z dna niezgłębionej, przyprawiającej o zawrót głowy otchłani.
A jednak aksolotle były nam bliskie. Wiedziałem o tym, zanim jeszcze sam zostałem aksolotlem. Wiedziałem to od dnia, w którym po raz pierwszy do nich podszedłem. W przeciwieństwie do opinii większości ludzi, antropomorficzność małpich rysów potwierdza różnicę istniejącą między nimi a nami; absolutny brak podobieństwa pomiędzy aksolotlem a istotą ludzką świadczył o tym, że moje rozpoznanie jest uzasadnione, że nie opieram się na żadnych łatwych analogiach. Były wprawdzie małe rączki… Ale jaszczurka ma takie same i w niczym nie przypomina człowieka. Sądzę, że wszystko brało początek z głowy aksolotla, z jej formy różowego trójkąta, z małych oczu ze złota. To coś patrzyło i wiedziało. To coś żądało. To nie były zwierzęta.
Stąd do mitologizowania tylko jeden krok, krok łatwy, niemal że nieunikniony. Skończyło się na tym, że w aksolotlach dopatrzyłem się jakiegoś stadium metamorfozy, w którym nie udało im się jednak wyrzec w pełni tajemniczego pierwiastka ludzkiego. Wyobrażałem je sobie jako jednostki świadome, jako niewolników własnego ciała, wiekuistym wyrokiem skazanych na głębinową ciszę, na rozpaczliwe rozmyślania. Ich ślepe spojrzenie, ich złote oko pozbawione wyrazu, a przy tym tak przeraźliwie bystre — przenikało mnie jak wezwanie: „Ratuj nas, ratuj nas”. Przyłapywałem się na szeptaniu słów pociechy, na przekazywaniu jakichś młodzieńczych nadziei. A one spoglądały na mnie nadal, nieruchome. Ni stąd, ni zowąd czerwone skrzelka sztywno prostowały się na ich głowach i wtedy czułem, jak przeszywa mnie głuchy ból. Może mnie widziały, może zdawały sobie sprawę z moich wysiłków, aby przeniknąć w ich nieprzeniknione życie? Nie były istotami ludzkimi, ale nigdy jeszcze nie odczuwałem tak ścisłego związku z żadnym zwierzęciem. Aksolotle były jak gdyby świadkami czegoś, świadkami czasem przeistaczającymi się w straszliwych sędziów. Czułem się wobec nich podły — w tych przezroczystych oczach malowała się wręcz przerażająca czystość. Były to larwy, ale larwa to tyle co maska lub zjawa. Za tymi azteckimi, pozbawionymi wyrazu, a jednocześnie nieubłaganie okrutnymi twarzami, jaki obraz oczekiwał swojej godziny?
Bałem się ich. Mam wrażenie, że gdyby nie obecność innych zwiedzających i dozorcy, nie odważyłbym się zostawać przy nich. „Pożera je pan wzrokiem”, śmiał się dozorca; pewnie przypuszczał, że nie jestem całkiem normalny. Nie rozumiał, że to one powoli pożerają mnie wzrokiem pełnym kanibalizmu ze złota. Nawet z dala od nich nie mogłem myśleć o niczym innym, fascynowały mnie na odległość. Chodziłem do nich dzień w dzień, nocą wyobrażałem je sobie w ciemności, nieruchome, wysuwające powoli małą łapkę, która nagle natykała się na czyjąś inną. Może ich oczy widziały w nocy, może dzień nie miał dla nich końca… Oczy aksolotli są pozbawione powiek.
Teraz wiem już, że nie było w tym nic dziwnego, że to musiało nastąpić. Pochylałem się nad akwarium, a one każdego ranka okazywały coraz bardziej, że mnie poznają. Cierpiały. Każdą cząstką ciała odbierałem to nieme cierpienie, tę torturę zdrętwiałą na dnie wody. Czegoś wypatrywały — nie istniejącego już dalekiego królestwa, czasów wolności, w których świat należał jeszcze do aksolotli. Straszliwa maska, której udało się przezwyciężyć nawet przymusową martwotę ich twarzy z kamienia, bez najmniejszej wątpliwości zawierała bolesne orędzie cierpienia, dowód wiekuistego skazania na mękę tego płynnego piekła. Daremnie tłumaczyłem sobie, że to moje przewrażliwienie obdarzało aksolotle świadomością, której nie posiadały. Wiedzieliśmy — i ja, i one. Dlatego to, co nastąpiło, nie jest niezrozumiałe. Przylepiałem twarz do szyby akwarium, oczy moje po raz nie wiem który usiłowały zgłębić tajemnicę tamtych oczu ze złota, bez tęczówki i bez źrenicy. Z bardzo bliska widziałem głowę nieruchomego, dotykającego szyby aksolotla. Nagle, ale bez zaskoczenia, zamiast aksolotla ujrzałem swoją twarz przylepioną do szkła, z zewnątrz akwarium, z drugiej strony szyby. Po czym moja twarz oddaliła się i zrozumiałem. Jedno było dziwne: że mogłem myśleć tak jak przedtem, że mogłem jak przedtem widzieć. Kiedy to sobie uświadomiłem, odczułem grozę, jak człowiek pogrzebany żywcem. Zewnątrz moja twarz znowu zbliżała się do szyby, widziałem swoje usta o wargach zaciśniętych z wysiłku, aby zrozumieć aksolotle. Byłem aksolotlem i w sekundzie olśnienia dowiadywałem się, że żadne porozumienie nie jest możliwe. On był poza akwarium, jego myśl była myślą spoza akwarium. Mimo że go znałem, mimo że byłem nim — byłem aksolotlem i byłem w moim świecie. Groza pochodziła stąd, że — zrozumiałem to natychmiast — poczułem się uwięziony w ciele aksolotla, przeniesiony w nie wraz z ludzkim sposobem myślenia, żywcem pogrzebany w aksolotlu, skazany na zachowanie pełni świadomości wśród istot pozbawionych zdolności odczuwania. Ale to wrażenie nie trwało długo, łapeczka otarła się o moją twarz, odwracając się troszkę zobaczyłem koło siebie- aksolotla, który patrzył na mnie, i pojąłem, że on także wiedział; nie mogliśmy porozumieć się, ale wiedział także. Albo byłem jeszcze zamknięty w człowieku, albo myśleliśmy jak istoty ludzkie niezdolne do wysłowienia się, ograniczone do złocistego blasku naszych oczu, które patrzyły na tę przylepioną do szyby ludzką twarz.
Przychodził jeszcze wielokrotnie, ale ostatnio odwiedza nas rzadziej. Czasem nie widać go tygodniami. Był wczoraj, długo na mnie patrzył, po czym nagle odszedł. Wydaje mi się, że już się nami mniej interesuje, że raczej ulega jakiemuś nawykowi. Ponieważ nie mogę nic robić, mogę tylko myśleć — dużo o nim myślę, przez jakiś czas trwało między nim a mną jakieś porozumienie, czul się bardziej niż kiedykolwiek spętany obsesją prześladującej go tajemnicy. Ale teraz mosty są zerwane, gdyż to, co było jego obsesją, zmieniło się w aksolotla nie mającego nic wspólnego z jego człowieczym życiem. Mam wrażenie, że na początku mogłem jeszcze w pewnej mierze — ale tylko w pewnej mierze — wstępować w niego, podtrzymywać w nim pragnienie poznania nas lepiej. Teraz jestem już definitywnie aksolotlem i jeżeli myślę jak istota ludzka, to tylko dlatego, że aksolotle pod swoją maską z różowego kamienia myślą jak ludzie. Wydaje mi się, że tę prawdę udało mi się przekazać w pierwszych dniach, kiedy jeszcze byłem nim. I w tej ostatecznej samotności, której już nie zakłóca swymi powrotami, pocieszam się, że może coś o nas napisze; będzie myślał, że opowiada bajkę, i napisze to wszystko o aksolotlach.
