1948 – , Francia
Discurso de aceptación del Premio Formentor de las Letras 2023 (por su diálogo con la mejor tradición literaria), el 22 de septiembre de Canfranc. Discurso completo fue publicado por WMagazin.
Mowa dziękczynna wygłoszona przez Pascala Quignarda po otrzymaniu Nagrody Formentora, 22 września 2023.
Trad. Manuel Arranz
El muro de Babel
Es increíble lo exigente que puede llegar a ser la obra. No pueden hacerse una idea de lo que te exige. Te despierta en plena noche. De pronto se te ocurre una idea. Una idea no es más que una frase, una entonación a la que acompaña otra. No hay noche en que no te despierten, una u otra, o la tercera. Como ráfagas. A las dos de la madrugada, a las cuatro de la madrugada. Si vuelves a acostarte, ella hace que te levantes. Oyes todos los pájaros. La obra acompaña a los pájaros.
Desde hace más de cincuenta años, te atormenta, te atenaza. Exigente, no se aparta de tu lado. Está al acecho, como una fiera. Como una fiera al acecho de cualquier cosa que pase.
Sin destinatario.
Como una leona que va a beber a un manantial de repente y que levanta la cabeza, al acecho.
Observa a su alrededor el vacío.
No responde a ningún requerimiento. A ningún encargo. A ningún editor. Nada la recompensa. Ninguna tirada. Ninguna crítica. Ninguna opinión. Ningún premio — ¡excepción hecha del Premio Formentor!—. Esa excepción es un breve mail de Basilio Baltasar.
Pero, aparte de todos esos honores, todos esos semblantes de repente, el arte no se dirige a nadie.
Tan sin destinatario como las cornamentas enmarañadas y magníficas que lucen en sus cabezas los ciervos en el bosque.
Un trozo de tela roja cuelga de la mandíbula de un león a la orilla de un manantial.
¡Un rojo intenso! Un rojo carmesí.
¡Un rojo casi negro! Como la noche.
Los descendientes de Noé, después de abandonar el arca y ofrecer en holocausto a Dios los animales y los pájaros más hermosos, construyeron una torre para llegar hasta el cielo. Se cuenta en el onceavo libro del Génesis. Cocieron la tierra al fuego e hicieron ladrillos. Se sirvieron de ladrillos como si se tratara de piedras. Con el betún hicieron mortero y levantaron la torre que traspasaba las nubes.
Pero, antes de que Babel se derrumbase en la llanura de Senaar, las murallas se agrietaron.
Ovidio, en el libro cuarto de sus Metamorfosis, cuando evoca Babel, refiere que una delgada grieta se había abierto en la muralla. A través de esta grieta, una muchacha y un joven se dirigían palabras de amor. Píramo amaba a Tisbe. Tisbe amaba a Píramo.
Un muro separa al hombre de la mujer.
«De la grieta en la pared de ladrillos que os separaba, hicisteis —escribe maravillosamente Ovidio— un camino de voz».
Vocis iter fecistis.
La ciudad de Babilonia era muy antigua. La torre era muy alta. El cemento entre los ladrillos cocidos poco a poco volvía a ser arena.
En la pared que separaba a Tisbe de Píramo se había abierto, con el paso del tiempo, una especie de grieta.
A través de la grieta de barro cocido que poco a poco había ido resquebrajándose pasaban sus susurros de amor.
La cita nocturna estaba convenida: sería a la sombra de la morera blanca, fuera de las murallas de Babilonia, en la llanura de Senaar.
«Amor mío, antes hay que abandonar Babel. Hay que abandonar el discurso. Hay que conquistar el silencio. Nos reuniremos allí donde se levanta la tumba de Nino. Citémonos junto a la zarza de moras. Donde está la zarza de moras hay un manantial. Encontrémonos bajo esa sombra. Nos besaremos oyendo el canto de ese manantial».
Tisbe, en medio de las tinieblas y procurando hacer el menor ruido posible, hace girar la puerta en su quicio. Se desliza bajo la bóveda de ladrillos. Se aleja de las murallas de Babel. Llega la primera a la fuente, ve la morera encima de la tumba, ve los frutos completamente blancos a la pálida luz de la luna: se reflejan en el agua oscura del manantial.
Tisbe escucha unos pasos en la sombra. Entonces ve a la leona que se acerca sigilosamente al agua para beber.
Tisbe no puede refrenar un sobresalto. Hace ademán de huir. La zarpa de la leona alcanza su espalda. En su prisa por huir deja caer su velo. Su carne está herida. Huye a todo correr.
Píramo llega unos instantes después.
Nadie.
A sus pies ve el velo abandonado en la arena. Se agacha de pronto. Estudia las huellas que ha dejado allí la leona. Descubre las manchas de sangre que lo salpican. Sus mejillas se vuelven todavía más pálidas que los cuernos de la luna en el cielo. Besa la tela que las zarpas han desgarrado, saca su espada, se inclina sobre su punta, deja caer su peso sobre la hoja, se la clava hasta la guarnición, muere.
«Eran pequeñas sacudidas —sigue escribiendo Ovidio— como el sonido de un tubo de plomo que revienta».
Scinditur et tenui stridente foramine longas, ejaculatur aquas.
Por un estrecho agujero, con un ruido estridente, el agua rasga el aire.
Tisbe, prudentemente, en las tinieblas, vuelve sobre sus pasos, descubre a su amado con la espada en el vientre. Ve la arena en torno a él que bebe la sangre que la herida proyecta todavía gota a gota con un ruido apenas silbante. Qué pálido está, está pálido como la luna que lo ilumina, ella se inclina, él está casi frío, empieza a estar frío, ella llora.
«Píramo, respóndeme. ¡Es tu Tisbe quien te llama!».
Silencio.
Suelta los dedos de su amado, coge en su mano la guarnición de su espada y la saca, la clava en la arena, se tumba sobre el hierro, deja caer su peso sobre la hoja, la atraviesa, muere.
Mezcla su sangre con su sangre.
Hace un tiempo las moras eran blancas en su mata silvestre. A partir de aquel día, en la llanura de Babel, se vuelven rojas en las sangres que se mezclan a sus pies.
Luego negras como la noche en que las almas se confunden.
Siempre hay un felino merodeando cerca de nuestro manantial, que acompaña a nuestra especie, que habita en nuestras moradas.
Siempre hay un gato junto a la ventana. Un león junto a la fuente.
Siempre un velo desgarrado. Siempre una obra rueda por la arena.
Siempre unas manchas de sangre inexplicables en el polvo del camino.
El arte es la grieta en lo simbólico.
La literatura es ese camino de voz en la muralla de Babel.
Thisbe de Edwin Long y John William Waterhouse. Fotogramas de Godland y de Marvin ou la belle éducation
Tłum. Ada Trzeciakowska
Mury BabelU
To niesamowite, jak wymagająca może być ta praca. Nie mają Państwo pojęcia, czego od nas wymaga. Budzi cię w środku nocy. Nagle pojawia się idea. Idea to nic innego jak tylko zdanie, intonacja, której towarzyszy inna. Nie ma nocy, podczas której nie obudziłoby cię jedno, drugie bądź trzecie. Jak seria gwałtownych rozbłysków. O drugiej nad ranem, o czwartej nad ranem. Jeśli wrócisz do łóżka, ona zmusi cię do wstania. Słychać wówczas wszystkie ptaki. Sztuka wtóruje ptakom.
Od ponad pięćdziesięciu lat dręczy cię, torturuje. Wymagająca, nie odstępuje cię na krok. Czai się jak dzika bestia. Jak dzika bestia czyhająca na cokolwiek, co się nadarzy.
Bez adresata.
Jak lwica, która nagle idzie się napić do źródła i podnosi głowę, na polowaniu.
Przygląda się pustce wokół siebie.
Nie odpowiada na żadne wezwanie. Na żadne zlecenie. Na żadnego wydawcę. Nic jej nie satysfakcjonuje. Żaden nakład. Żadna krytyka. Żadna opinia. Żadna nagroda — z wyjątkiem nagrody Formentor. Ten wyjątek to krótki e-mail od Basilio Baltasara.
Ale oprócz tych wszystkich zaszczytów, nagle tych wszystkich twarzy, sztuka nie jest adresowana do nikogo.
Równie pozbawiona adresata, jak splątane i majestatyczne poroża na głowach jeleni w lesie.
Kawałek czerwonej tkaniny zwisa z paszczy lwa na brzegu źródła.
To głęboka czerwień! Czerwień karmazynowa.
Czerwień niemalże czarna! Jak noc.
Po tym, jak potomkowie Noego opuścili arkę i złożyli Bogu w całopalnej ofierze najpiękniejsze zwierzęta i ptaki, zbudowali wieżę, by dostać się do nieba. Opowiada o tym jedenasta księga Księgi Rodzaju. Wypalili glinę w ogniu i zrobili cegły. Posłużyli się cegłami tak, jakby były kamieniami. Z smoły zrobili zaprawę i zbudowali wieżę, która przeszyła chmury.
Ale zanim Babel zawaliła się na równinie Szinear, w murach pojawiły się pęknięcia.
Owidiusz, w czwartej księdze Przemian, kiedy wspomina Babel, mówi, że w murach otworzyła się cienka szczelina. Przez tę szczelinę dziewczyna i młody mężczyzna szeptali do siebie miłosne wyznania. Pyram kochał Tysbe. Tysbe kochała Pyrama.
Mur oddziela mężczyznę od kobiety.
„Z pęknięcia w ceglanym murze, który was rozdzielił, stworzyliście – przepięknie pisał Owidiusz – drogę głosu”.
Vocis iter fecistis.
Miasto Babilon było bardzo stare. Wieża była bardzo wysoka. Cement między wypalonymi cegłami stopniowo zamieniał się w piasek.
W ścianie oddzielającej Tysbe od Pyrama z czasem pojawiło się pęknięcie.
Przez szczelinę w wypalonej glinie, która pękała powoli, przenikały ich miłosne szepty.
Uzgodnili, że ich nocna schadzka będzie miała miejsce w cieniu białego drzewa morwy, poza murami Babilonu, na równinie Szinear.
„Ukochana, najpierw trzeba porzucić Babel. Trzeba porzucić mowę. Trzeba podbić ciszę. Spotkajmy się tam, gdzie stoi grób Ninosa. Spotkajmy się przy krzaku ostrężyn. Tam, gdzie rośnie jeżyna, jest źródełko. Spotkajmy się w jej cieniu. Będziemy się całować, słuchając śpiewu źródełka”.
Tysbe, w ciemnościach i starając się robić jak najmniej hałasu, obraca drzwi na zawiasach. Prześlizguje się pod ceglanym sklepieniem. Oddala się od murów Babel. Najpierw dociera do źródła, widzi drzewo morwy na szczycie grobowca, widzi owoce zupełnie białe w bladym świetle księżyca: odbijają się w ciemnej wodzie źródła.
Tysbe słyszy kroki w cieniu. Potem dostrzega lwicę skradającą się bezgłośnie do wody, by się napić.
Tysbe nie może opanować przerażenia. Zrywa się jakby zamierzała uciec. Lwi pazur dosięga jej pleców. W szale ucieczki upuszcza szal. Ma poranione ciało. Pędem ucieka.
Pyram zjawia się kilka chwil później.
Nie zastaje nikogo.
U swoich stóp dostrzega upuszczony na piasek szal. Nagle kuca. Przygląda się śladom pozostawionym przez lwicę. Odkrywa plamy krwi, która pochlapała szal. Jego policzki stają się bledsze niż rogi księżyca na niebie. Całuje rozdartą przez pazury tkaninę, dobywa miecza, opiera się na jego czubku, opada całym ciężarem na ostrze, wbija je aż po gardę, umiera.
„Były to małe wstrząsy, kontynuuje Owidiusz, jak dźwięk pękającej ołowianej rury”.
Scinditur et tenui stridente foramine longas, ejaculatur aquas.
Przez wąski otwór, z przenikliwym hałasem, woda rozrywa powietrze.
Tysbe, ostrożnie, w ciemnościach, powraca po swoich śladach, odkrywa ukochanego z mieczem w podbrzuszu. Widzi piach wokół niego pijący krew, którą wciąż tryska rana, kropla po kropli z ledwie słyszalnym sykiem. Jakże jest blady, blady jak księżyc, który go oświetla, ona pochyla się, on jest prawie zimny, zaczyna być zimny, ona woła.
“Pyramie, odezwij się, to ja, twoja Tysbe cię wołam!”.
Cisza.
Puszcza palce ukochanego, bierze w dłoń rękojeść miecza i dobywa go, wbija w piasek, kładzie się na żelazie, opada całym ciężarem na ostrze, przebija je, umiera.
Miesza jego krew ze swoją krwią.
Dawno, dawno temu jeżyny były białe na swych dzikich krzewach. Począwszy od tego dnia, na równinie Babel, czerwienieją od krwi, która zmieszała się u ich korzeni.
A potem czernieją jak noc, w której zlewają się dusze.
W pobliżu naszego źródła zawsze krąży kot, towarzyszący naszemu gatunkowi, zamieszkujący nasze domostwa.
Zawsze jest jakiś kot przy oknie. Lew przy źródle.
Zawsze rozdarty szal. Zawsze toczy się jakieś dzieło po piachu.
Zawsze niewytłumaczalne plamy krwi w kurzu drogi.
Sztuka jest pęknięciem w tym, co symboliczne.
A literatura jest drogą głosu w murach Babelu.
