Javier Marías

1951-11 de septiembre 2022, España

Las despedidas

Tu rostro mañana

V. Veneno

(…) Nada. Sólo que son personas marcadas por sus episodios finales. Exageradamente señaladas por ellos, hasta el punto de que las definen o las configuran y casi anulan cuanto hicieron antes, aunque fueran cosas importantes y no las fueron las de Mansfield. Esas dos personas habrían tenido motivo para padecer de horror narrativo, como tú dijiste de Dick Dearlove, si hubieran sabido lo que las amenazaba a su término. Tanto John Kennedy como Jayne Mansfield habrían sufrido de su propio complejo, K-M según lo llamamos, si hubieran adivinado o temido sus respectivas muertes. (…)
—Supongo que también habría valido para el complejo el nombre de García Lorca. No sería el mismo en nuestra evocación, no se lo recordaría ni leería de igual modo si no hubiera muerto como murió, fusilado y arrojado a una fosa común por los franquistas, antes de cumplir los cuarenta. Buen poeta como fue, no se lo añoraría ni ensalzaría tanto.
—Desde luego, ese es otro caso bien nítido de final determinante, de muerte siempre presente que envuelve y arrastra al personaje —contestó Tupra sin hacerme demasiado caso; me pregunté si estaría suficientemente enterado de las circunstancias del asesinato—.
(..) En eso consiste el complejo Kennedy-Mansfield, en el temor a quedar marcado para siempre por la forma de terminar, desvirtuado, y a que la vida entera parezca haber sido sólo un trámite, un pretexto, para llegar a un acabamiento chillón que nos retratará eternamente. Ese peligro, ojo, lo corremos todos, aunque no seamos personajes públicos sino individuos oscuros, anónimos y secundarios. Cada cual asiste a su relato, Jack. Tú al tuyo y yo al mío.
—Pero no siempre es temor, lo que hay a eso —dije—. Hay quienes desean y buscan finales así, escénicos, espectaculares, incluso con recursos sólo verbales si no tienen otros a mano. No sabes cuántos escritores se han esmerado para pronunciar una memorable última frase. Aunque sea difícil de calcular cuál va a ser de verdad la última, y más de uno la haya malgastado, al precipitarse y hablar a destiempo. Luego ya no se le ha ocurrido nada, o ha soltado una majadería, en el momento extremo.
—Oh sí, oh bueno. Siempre es temor. El que ansía ese final llamativo es porque teme no estar a la altura de su reputación, o de su grandeza, asignada por otros o por sí mismo a solas, qué más da. Aquel que siente el horror narrativo, según tus términos, como Dick Dearlove según tu criterio, teme que se le estropee la figura, o el cuento que se ha ido contando, tanto como el que se prepara un desenlace brillante y hasta teatral y hasta excéntrico, eso depende del carácter de cada uno y de la índole del borrón, que algunos confundirán con rúbrica, y la muerte es borrón siempre. Porque no es lo mismo matar a alguien que suicidarse que ser muerto por alguien. Ser verdugo que desesperado que víctima, ni víctima heroica que víctima estúpida. Dentro de lo malo de morir antes de tiempo, y además a lo bestia, a la Jayne Mansfield viva no le habría parecido desdeñable su leyenda de muerta, aunque sin duda habría preferido no llevar peluca en aquel viaje. Y no creo que vuestro Lorca ni aquel cineasta italiano rebelde y provocador, Pasolini, hubieran quedado insatisfechos del todo de la clase de borrón que les tocó en suerte, desde un punto de vista estético, o de nuevo narrativo si quieres. Eran artistas y eran algo exhibicionistas, y sus memorias se han visto beneficiadas por sus muertes injustas y violentas, casi asimilables al martirio, ¿no? Quiero decir por parte de los palurdos. Tú y yo sabemos que ni uno ni otro se sacrificaron por nada a conciencia, sólo tuvieron mala suerte.
Tupra había empleado dos veces la palabra ‘chusma’ y ahora hablaba de ‘palurdos’ (pero ya no recuerdo si lo que dijo fue ‘boors’ o ‘yokels’). ‘No debe de tener en mucho a la gente’, pensé, ‘para que le salgan esos vocablos con tanta facilidad y desenvoltura, y con desprecio natural, no subrayado. Aunque en el último esté incluyendo a personas cultas y cursis, desde biógrafos hasta periodistas, sociólogos, literatos e historiadores, a cuantos en efecto ven como mártires de causas políticas y aun sexuales a aquellos dos asesinados célebres, aún más célebres por sus asesinatos. Reresby no debe de considerar gran cosa la muerte, no le parecerá extraordinaria; tal vez por eso me ha preguntado por qué no se puede ir por ahí administrándola, quizá la juzgue un azar más y el azar él no lo niega ni lo detesta, ni requiere explicaciones para las cosas todas, a diferencia de la gente tonta, que necesita ver signos y concatenaciones y vínculos por todas partes. Puede que deteste tan poco el azar que no le importe fundirse en él de vez en cuando, y erigirse en Sir Death con su espada, y hacerse siervo del eficaz siervo. Él debió de ser un palurdo algún día, o mucho tiempo.’
—Tú no tienes en mucho a la gente, ¿verdad? —le dije—. Tú no tienes en mucho a la muerte. A la muerte de la gente. (…)
—Ahora por fin vas llegando —me contestó, y eso me hizo pensar otra vez que me conducía, hasta cuando era yo el que le pedía cuentas era él quien conducía. Mal acusado y mal testigo. Me miró con complacencia desde sus ojos azules o grises, desde sus pestañas como medias lunas, el fuego les prestaba brillo—. Ahora vas a volverme a hacer reproches, por qué he hecho lo que he hecho y todo eso. Eres de tu época, Jack, demasiado de tu época, y eso es lo peor que puede ser uno, porque se pasa mal si uno sufre por lo que sufren todos, no hay resquicio cuando todo el mundo está de acuerdo y ve lo mismo, y da importancia a las mismas cosas, y las mismas le parecen graves y las mismas insignificantes. En la unanimidad no hay claridad ni hay respiro, no hay ventilación, ni en el lugar común tan compartido. Uno tiene que salirse de eso para vivir mejor, más cómodo. También más de verdad, sin la adherencia del tiempo en el que ha nacido y en el que va a morir, nada oprime tanto, nada nubla como ese sello. Hoy se da enorme importancia a la muerte individual, se hace una falsa tragedia por cada persona que muere, más aún si es con violencia, más aún si es asesinada; aunque el pesar luego dure poco, y la condena: nadie viste ya de luto y eso es por algo, rápido el llanto pero más veloz el olvido. Hablo de nuestros países, claro, en otros sitios de la tierra no se ve así, qué remedio les queda, si en ellos tienen las muertes incorporadas al transcurrir del día. Pero aquí es cosa tremenda, en el instante al menos. Tal persona ha muerto, qué horrible desgracia; tantas se han estrellado o han volado por los aires, qué catástrofe, o qué infamia. Los políticos tienen que multiplicarse para asistir a funerales y entierros y no hacer de menos a nadie, el agudo dolor, o es el soberbio, los reclama como ornamento, porque consuelo no dan ni pueden darlo, es todo aparatosidad, aspaviento, vanidad y rango. De los vivos, el rango, pomposos y exagerados. Y sin embargo, si bien se piensa, ¿qué derecho tendríamos, cuál es el sentido de quejarnos y montar un drama con algo que ha visitado a todo bicho viviente para convertirlo en bicho muerto? ¿Qué puede haber tan grave en eso, en algo tan sumamente natural, tan corriente? (…) Hace falta que algunos no tengamos en mucho a la muerte. A la muerte de la gente, como has dicho con escándalo, te lo he notado pese al tono neutro, buen disimulo pero insuficiente. Conviene que algunos nos salgamos de nuestra época y miremos como en tiempos más recios, los pasados y los futuros (porque volverán, te lo aseguro, aunque no sé si tú y yo los veremos), para que no nos pase colectivamente lo que dijo un poeta francés: ‘Par délicatesse j’ai perdu ma vie’. —Y se molestó en traducírmelo, ahí vi un resto del palurdo atrás dejado—: ‘Por delicadeza he perdido la vida’.
(…) El mal menor. Así que Tupra pertenecía a esos hombres inconfundibles que siempre han existido y que también conozco en mi tiempo, son siempre tantos. A los que se justifican diciendo: ‘Fue necesario y evité así un mal mayor, o eso creía; otros se habrían encargado de hacer lo mismo, sólo que con mucha más crueldad y más daño. Maté a uno para que no mataran a diez, y a diez para que no mataran a cien, no me corresponde el castigo, sino que merezco un premio’. O bien a los que responden: ‘Fue necesario, defendía a mi Dios, a mi Rey, mi patria, mi cultura, mi raza; mi bandera, mi leyenda, mi lengua, mi clase, mi espacio; mi honor, a los míos, mi caja fuerte, mi monedero y mis calcetines. Y en resumen, tuve miedo’. El miedo, que exculpa tanto como el amor, del que es tan fácil decir y creer ‘Es más fuerte que yo, no está en mi mano evitarlo’, o que permite recurrir a la frase ‘Es que yo te quiero tanto’, como explicación de los actos, como coartada o disculpa o atenuante. Quizá pertenecía incluso a los que aducirían: ‘Ah no, fue la época, quien no la haya vivido no puede entenderlo. Ah no, fue el lugar, era malsano, era oprimente, quien no haya estado allí no puede ni figurarse nuestra enajenación y su hechizo’. No sería, en cambio, al menos, de los que escurrirían todo el bulto, él nunca pronunciaría estas otras palabras: ‘Oh no, yo no quería, yo fui ajeno, ocurrió sin mi voluntad, como en las humaredas tortuosas del sueño, eso fue cosa de mi vida teórica o entre paréntesis, de la que en realidad no cuenta, no pasó más que a medias y sin mi consentimiento pleno’. No, Tupra no llegaría a esa bajeza a la que yo sí he llegado a veces, para contarme algunos pasos. Pero entonces preferí no adentrarme en estos aspectos, sino que contesté a lo último que me había dicho.

Tłum. Ewa Zaleska

Twoja twarz jutro

V. Trucizna

– Nic. To tylko dwoje ludzi naznaczonych przez sposób, w jaki zakończyli życie. Przesadnie naznaczonych, do tego stopnia, że ten koniec ich określa, nadaje im kształt i przez to unieważnia wszystko, co zdziałali wcześniej, choćby dokonali ważnych rzeczy, co akurat nie dotyczy Mansfield. Gdyby ci dwoje wiedzieli, jaki grozi im koniec, mieliby prawo poczuć horror narracyjny, jak się wyraziłeś o Dicku Dearlovie. Zarówno John Kennedy, jak i Jayne Mansfield cierpieliby na własny kompleks, ten nazwany przez nas K-M, gdyby mogli przewidzieć, jak każde z nich umrze, albo gdyby się takiej śmierci obawiali.
(…) Przypuszczam, że ten kompleks można by też nazwać nazwiskiem Garcii Lorki. Nie byłby tym, kim jest w naszych wspomnieniach, nie pamiętalibyśmy go ani nie czytali tak samo, gdyby nie umarł tak, jak umarł, rozstrzelany i wrzucony do zbiorowej mogiły przez frankistów, nim skończył czterdzieści lat. Mimo że był bez wątpienia dobrym poetą, nie byłby tak opłakiwany ani wychwalany.
– Bez dwóch zdań, to kolejny klarowny przykład śmierci naznaczającej życie, śmierci stale obecnej, która spowija człowieka i pociąga za sobą – odparł Tupra, nie zwracając na mnie większej uwagi; zastanowiłem się, ile może wiedzieć o okolicznościach śmierci Lorki. –
(…) Na tym polega kompleks Kennedy’ego–Mansfield, to strach, by nie zostać naznaczonym i na zawsze zniekształconym przez sposób, w jaki się umiera, strach, by całe życie nie okazało się czczą formalnością, pretekstem na drodze do głośnego końca, który określi nas już na wieki. Takie niebezpieczeństwo – uwaga – grozi nam wszystkim, nawet jeżeli nie jesteśmy osobami publicznymi, lecz skrytymi w cieniu, anonimowymi i mało ważnymi postaciami. Każdy jest świadkiem własnej opowieści, Jack. Ty swojej, a ja swojej.
– Ale nie każdy obawia się takiego końca – powiedziałem. – Niektórzy pragną i szukają śmierci teatralnej i widowiskowej, nawet jeżeli robią to środkami tylko werbalnymi z braku innych. Nie masz pojęcia, ilu pisarzy starało się wydać z siebie jakieś pamiętne ostatnie zdanie. Trudno rzecz jasna przewidzieć, które naprawdę będzie tym ostatnim, niejeden się zbłaźnił nadmiernym pośpiechem i zabraniem głosu w niewłaściwym czasie. A potem już nic ważnego nie przyszło mu do głowy albo w ostatniej chwili palnął jakiś nonsens.
– Tak, zgoda, ale to i tak wynika ze strachu. Ktoś, kto pragnie widowiskowego końca, boi się, że nie dorasta do reputacji, jaką się cieszy, albo do wielkości z nadania innych lub własnego, wszystko jedno. Ten, kto odczuwa horror narracyjny, by użyć twego określenia, tak jak według ciebie odczuwa go Dick Dearlove, tak samo obawia się zniszczenia swego obrazu albo opowieści, którą snuje na swój temat, jak ten, kto planuje swój znakomity teatralny albo ekscentryczny koniec, to zależy od indywidualnego charakteru i od natury tej plamy, którą część ludzi weźmie za ozdobnik, ale śmierć zawsze jest plamą. Bo to nie to samo zabić kogoś, zostać zabitym i popełnić samobójstwo. Nie to samo być katem, kimś oszalałym z rozpaczy i ofiarą, albo być ofiarą bohaterską i głupią. Oczywiście nigdy nie jest dobrze umrzeć przedwcześnie, a jeszcze gorzej jest umrzeć głupio, ale żywa Jayne Mansfield uznałaby za niezłą tę legendę o własnej śmierci, aczkolwiek wolałaby pewnie nie mieć w niej na głowie peruki podczas owej feralnej podróży. Nie sądzę też, żeby wasz Lorca albo ten obrazoburczy prowokujący włoski reżyser, Pasolini, byli tak do końca niezadowoleni – z estetycznego lub jeśli wolisz, narracyjnego punktu widzenia – z rodzaju tej plamy, jaka im przypadła w udziale. Byli artystami i mieli w sobie pewien ekshibicjonizm, ich niesprawiedliwa i tragiczna, niemal męczeńska śmierć dobrze się przysłużyła pamięci o nich, nie sądzisz? Mam na myśli pamięć kmiotków. Ty i ja wiemy, że ani jeden, ani drugi nie poświęcili się świadomie w imię niczego, po prostu mieli pecha.
Tupra dwukrotnie użył wcześniej słowa „motłoch”, a teraz mówił o „kmiotkach” (już nie pamiętam, czy po angielsku użył słowa „boors” czy „yokels”). Nie poważa zanadto ludzi, pomyślałem, skoro podobne słowa przychodzą mu z taką łatwością i dezynwolturą, i z naturalną beznamiętną pogardą. Jakkolwiek do tej drugiej kategorii zalicza i wykształconych, i prostaków, poczynając od biografów po dziennikarzy, socjologów, literatów i historyków, wszystkich, którzy istotnie widzą w tych dwóch zamordowanych znakomitościach, przez te morderstwa jeszcze znakomitszych, męczenników ze względów politycznych, a nawet seksualnych. Reresby nie poważa śmierci, ona nie wydaje mu się niczym niezwykłym; może właśnie dlatego zapytał mnie, dlaczego nie można zabijać, może sądzi, że i śmierć jest kwestią przypadku, a on przecież nie neguje istnienia przypadku ani go nie ma w pogardzie, on, w odróżnieniu od ludzi głupich dopatrujących się wszędzie znaków, następstw i powiązań, nie domaga się, by wszystko miało swoje wytłumaczenie. Możliwe, że z powodu swej bardzo nikłej niechęci do przypadku nie ma nic przeciwko temu, by od czasu do czasu łączyć z nim swe siły i przybierać postać Kawalera Śmierci z mieczem, i być sługą wydajnego sługi. Sam musiał być kiedyś kmiotkiem, możliwe, że przez dłuższy czas.
– Nie poważasz ludzi, prawda? – odezwałem się. – Nie poważasz śmierci. Ludzkiej śmierci. (…)
– Teraz wreszcie docierasz – odpowiedział i to znowu nasunęło mi myśl, że mnie dokądś prowadzi, dopóki ja domagałem się wyjaśnień, to on mnie prowadził. Zły podsądny i zły świadek. Zadowolony z siebie popatrzył na mnie niebieskimi albo szarymi oczyma spod rzęs w kształcie półksiężyca lśniących w blasku ognia. – Teraz zaczniesz znowu robić mi wyrzuty, pytać, dlaczego zrobiłem to, co zrobiłem, i tak dalej. Jesteś aż do przesady wytworem swoich czasów, Jack, to najgorsze, co może się człowiekowi przytrafić, nie ma lekko, jeżeli cierpi się z tych samych powodów, z jakich cierpią wszyscy, brak pola do manewru, gdy wszyscy się ze sobą zgadzają i widzą to samo, i przykładają wagę do tych samych spraw, te same wydają im się poważne i te same błahe. W jednomyślności brakuje światła i przestrzeni na oddech, i wentylacji, podobnie jak w miejscu, gdzie znajduje się naraz wiele ludzi. Człowiek musi stamtąd uciec, żeby żyć lepiej, wygodniej. A także prawdziwiej, nie tkwiąc w pułapce czasu, w którym się urodził i w którym umrze, nic tak nie ogranicza, nie zaciemnia bardziej perspektywy niż jego znamię. W dzisiejszych czasach przywiązuje się ogromną wagę do jednostkowej śmierci, robi się wielki dramat z powodu każdej zmarłej osoby, a już szczególnie jeżeli zmarła gwałtownie albo została zamordowana; następujący potem żal albo kara trwają jednak krótko; dziś nikt już nie chodzi w żałobie i z czegoś to wynika, szybko płaczemy, ale jeszcze szybciej zapominamy. Mówię, rzecz jasna, o naszych krajach, gdzie indziej na świecie to wygląda inaczej, ale tam nic innego ludziom nie pozostaje, bo tam śmierć jest codziennością. Tu jednak jest czymś okropnym, przynajmniej w chwili, gdy się wydarza. Ten i ten umarł, jakie straszne nieszczęście; tylu i tylu zginęło w katastrofie albo rozerwała ich na strzępy jakaś eksplozja, jakie to potworne, jakie niegodziwe. Politycy muszą dwoić się i troić, żeby uczestniczyć w ceremoniach pogrzebowych i pochówkach, żadnego nie pominąć, wielki ból, a może pycha domaga się ich obecności jako ornamentu, ta obecność nie przynosi pociechy, bo nie może jej przynieść, wszystko wynika z nadęcia, pozerstwa, próżności i rangi. Rangi żyjących, napuszonych i przewrażliwionych na własnym punkcie. A przecież jeśli dobrze pomyśleć, jakim prawem tak postępujemy? Jaki ma sens narzekać i robić tragedię z czegoś, co przytrafia się każdemu żywemu stworzeniu, żeby mogło się stać martwym stworzeniem? Co jest strasznego w czymś tak całkowicie naturalnym, tak zwyczajnym? (…) Trzeba, by niektórzy z nas nie poważali śmierci. Ludzkiej śmierci, jak powiedziałeś oburzony, zauważyłem to mimo twego neutralnego tonu, dobrze udajesz, ale niewystarczająco dobrze. Ważne, żeby niektórzy wznieśli się ponad ograniczenia naszej epoki i spojrzeli na to jak w odległych dla nas czasach, minionych i przyszłych (bo takie czasy wrócą, zapewniam cię, choć nie wiem, czy ty i ja ich dożyjemy), by nie stało się naszym zbiorowym udziałem coś, o czym pisał pewien francuski poeta: „Par délicatesse j’ai perdu ma vie”. – I pofatygował się, by przetłumaczyć mi to zdanie, dostrzegłem w tym jakąś cechę dawnego kmiotka: – „Zmarnowałem życie przez delikatność”.
(…) Mniejsze zło. A więc Tupra należał do tej aż za dobrze znanej kategorii ludzi, jaka istniała od zawsze, ja znam kilku takich ludzi w moich czasach, nigdy ich nie brak. Mówią na swoje usprawiedliwienie: „Musiałem tak postąpić, żeby uniknąć większego zła, albo tak mi się wydawało; inni zrobiliby to samo, tylko z dużo większym okrucieństwem i wyrządzając więcej krzywdy. Zabiłem jednego, żeby nie zabito dziesięciu, i zabiłem dziesięciu, żeby nie zabito stu, nie zasługuję na karę, lecz należy mi się nagroda”. Albo twierdzą: „Musiałem tak postąpić, broniłem Boga, mego króla, ojczyzny, mojej kultury, języka, rasy; mego sztandaru, mojej legendy, języka, klasy, mojej przestrzeni; mego honoru, rodziny, mego sejfu, portmonetki i moich skarpetek. I krótko mówiąc, bałem się”. A strach rozgrzesza tak samo jak miłość, o której tak łatwo powiedzieć z pełnym przekonaniem: „Jest silniejsza ode mnie, nie potrafię przed nią uciec”, albo posłużyć się zdaniem: „Przecież tak bardzo cię kocham” na wytłumaczenie naszego postępowania, służy za alibi, wymówkę i okoliczność łagodzącą. Możliwe, że był też jednym z tych, którzy utrzymują: „Ach, nie, takie to były czasy, kto wtedy nie żył, nie może tego zrozumieć. Ach, nie, takie to było miejsce, niezdrowe, przygnębiające, kto tam nie był, nie potrafi sobie nawet wyobrazić naszego poczucia wyobcowania, złego czaru, jaki na nas rzuciło”. Z drugiej strony nie należał przynajmniej do ludzi, którzy się wykręcają, on nigdy nie wypowiedziałby takich słów: „Och, nie, ja nie chciałem tego zrobić, nic nie wiedziałem, to wydarzyło się wbrew mej woli, jak za zasłoną dymną snu, to zdarzyło się w moim życiu teoretycznym albo tym w nawiasie, które tak naprawdę się nie liczy, działo się tylko w połowie i bez mojej pełnej zgody”. Nie, Tupra nie posunąłby się do tego typu żałosnych wymówek, do jakich mnie zdarzyło się czasem posunąć, żeby usprawiedliwić niektóre zdarzenia w moim życiu. Jednakże wtedy wolałem nie zagłębiać się w te sprawy, odpowiedziałem tylko na ostatnią kwestię, którą do mnie skierował.